سواد رسانه‌ای و لزوم فراگیری آن

تولیدکنندگان محتوا با برجسته کردن برخی موضوعات در فضای مجازی، به موضع‌گیری‌های مخاطبان در فضای حقیقی و مجازی جهت می‌دهند.
 

عصر جدید ارتباط، هر روز افراد را در معرض اخبار و اطلاعات جدید می‌گذارد که سوای از صحت و سقم آن، ذهن افراد را درگیر کرده و تغییرات محسوس و نامحسوسی در زندگی وی بر جای خواهد گذاشت. «مک‌لوهان» معتقد است که رسـانه‌هـا بـا داده‌هـا بـه ماسـاژ مخاطبـان می‌پردازند و پیام‌های رسانه‌ای بی‌آنکه آستانه حسی مخاطبان را تحریـک کنند، وارد ذهن آنهـا مـی‌شـوند. مـک‌لوهـان[1] ایـن رونـد را بـه‌گونـه‌ای صریح‌تر چنین بیان می‌کند: «پیام‌های رسانه‌ها، شبیه گوشت آبداری است که دزدها برای پرت کردن حواس سگ‌های نگهبان به کار مـی‌گیرنـد»؛ او مخاطبــان را امتــداد تکنولــوژی ارتبــاطی و حتــی عناصــری در درون تکنولوژی توصیف می‌کند. (شکرخواه، 1391: 181)

فی‌الواقع با پیشرفت روزافزون فناوری‌های نوین ارتباطی و پیدایش اینترنت، رشد و تکامل سایت‌ها و خبرگزاری‌های خبررسانی، به وجود آمدن شبکه‌های اجتماعی، تحولی شگرف در شیوه جستجو، کسب خبر، مطالعه و نحوه آگاهی مردم از رویدادها و اطلاعات مختلف از سراسر جهان به وجودآمده است.

فضای مجازی پدیده «جهانی سازی» فرهنگ و ارتباطات را به مثابه مهم‌ترین ویژگی عصر حاضر با خود همراه آورده و مرزهای رسانه‌های مکتوب، دیداری و شنیداری دیگر را نیز بهم پیوند داده است. امکان دسترسی به اطلاعات به راحتی میسر است و باز بودن درهای اطلاعاتی، در کنار سودمندی، خطراتی نیز به همراه دارد که باید ساماندهی و تعدیل شود.

فیلترینگ و کنترل به هر اندازه‌ای هم که باشد، باز اطلاعات نامناسب و خطرزا به مخاطب عام خواهد رسید و تنها راه مبارزه برای گزینش و استفاده صحیح از اطلاعات رها شده در فضای مجازی، کنترل درونی و انتخاب آگاهانه است؛ به طور کلی استفاده مفید و هدفمند از رسانه‌های نوین ارتباطی، سواد رسانه‌ای نامیده می‌شود.
 

سواد رسانه‌ای به فرایندی گفته می‌شود که از دریافت پیام تا پذیرش و ذخیره سازی در ذهن را در بر می‌گیرد. هر دریافتی از جهان پیرامون ما به باورها و دانشی که داریم، وابسته است. گاهی اوقات یک کالا یا یک خبر را می‌بینیم اما ذهن ما واکنشی نسبت به آن نشان نمی‌دهد زیرا در تقسیم بندی ذهنی و باورهای درونی ما جای نمی‌گیرد اما همین مسئله اگر تکرار شود و دائم در تیررس ذهنی و رفتاری ما قرار بگیرد، ناخودآگاه تاثیراتی بر ذهن خواهد گذاشت.

در اینجا ما به فیلترهای ذهنی نیاز داریم تا هر اطلاعاتی را باور نکرده و در جهت اطمینان از صحت آن، منبع نشر دهنده و فهم اهداف آن بکوشیم. منابع مختلف در فضای مجازی وجود دارد که به تولید محتوای جذاب و هیجان انگیز می‌پردازند. قطعا تمام این محتواها بصورت رایگان و صرفا در جهت آگاهی بخشی تولید نشده است.

به عبارت دیگر، بخش بزرگی از محتوای موجود در اینترنت در جهت شکل‌دهی و تربیت نیروی تحت امر نظام سرمایه‌داری در جهان حقیقی تولید شده‌اند. سربازان مخفی که هر چه نظام سرمایه‌داری از کانال‌های مختلف مد، علم، سیاست، فرهنگ و مذهب گفته را باور کرده و سرلوحه زندگی خویش قرار می‌دهد.

در تمام رسانه‌های قدرت‌های بزرگ از قدرت رسانه‌ای خود برای جذب مخاطب و جهت‌دهی به جریانات فکری مخالف استفاده می‌شود تا مخالفان را در جهت نیات و نگرش‌های خود تجمیع کنند. کنترل و ترغیب افکار عمومی مخاطبان با اتخاذ روش‌ها و دیدگاه‌های مورد نظر توسط رسانه‌ها سابقه طولانی دارد. تولیدکنندگان محتوا با برجسته کردن برخی موضوعات در فضای مجازی، به موضع‌گیری‌های مخاطبان در فضای حقیقی و مجازی جهت می‌دهند.

عصر ارتباطات، نیازمند مدیریت اطلاعات و بازخورد آن است. در دریای گسترده سایبر، هر اطلاعات و داده‌ای را می‌توان یافت اما آنچه برخی را برجسته و برخی را بی‌اهمیت جلوه می‌دهد، نحوه انتشار و هدف تولیدکنندگان آن است؛ به همین دلیل آموزشِ نحوه تعامل، پذیرش و استفاده از پیام‌ها و محتواهای ارائه شده یک امر ضروری در فضای رسانه‌ای و مجازی محسوب می‌شود.
 

تولیدکنندگان محتوا با برجسته کردن برخی موضوعات در فضای مجازی، به موضع‌گیری‌های مخاطبان در فضای حقیقی و مجازی جهت می‌دهند. اما در مقابل برخی مخاطب را منفعل ندانسته و واکنش مخاطب را در برابر محتوایی که به وی می‌رسد، فعال تلقی می‌کنند. این دیدگاه در نهایت منجر به آموزش سواد رسانه‌ای و واکنش معقولانه در برابر رسانه‌های جدید شد.

بنابراین اگر سواد رسانه‌ای را به معنای استفاده درست از تکنولوژی و فناوری‌های جدید بدانیم، بی‌شک آموزش و لزوم برنامه‌ریزی در این حوزه ضرورت دو چندان می‌یابد. در گذشته نه چندان دور، تنوع اطلاعات و سهولت دسترسی به این اندازه نبود و سیستم آموزش به صورت کنترل شده‌تر و با شتاب بسیار کمتر در حال حرکت بود. در حالی که امروز، حجم اطلاعات و منابع آن به صورت روزافزون و با شتاب بسیار بالا بین افراد در حال گردش است و فناوری‌های نوین و البته فرد محور، فرصت نظارت و کنترل از نظام آموزشی و تربیتی کلان را نیز گرفته است.

سواد رسانه‌ای بر تفکر انتقادی تاکید دارد و به فرد آموزش می‌دهد که با شناخت ابزارهای پیام رسان، هویت و سیاست‌های آن، پیام‌های منتقل شده را با دقت مورد حلاجی قرار دهند و در صورت مفید و کاربردی بودن، مورد استفاده و یا پذیرش قرار دهند. پذیرش بی چون و چرا به صرف نشر گسترده مطلب یا از سوی فردی مقبول در فضای مجازی، به منزله درست و مفید بودن آن نیست و فرد باید مهارت تفکر انتقادی و حل معما در فضای رسانه‌ای را بیاموزد و به کار بندد. 
 

سواد رسانه‌ای از طرق مختلف قابلیت گسترش و به روز رسانی دارد. همگام با تغییر ابزارهای رسانه‌ای و کارکرد آنان، سواد رسانه‌ای نیز باید تغییر کند و به پیش رود. اما سواد رسانه‌ای جدای از ماهیت انتقادی خود درباره رسانه، در هر بافت اجتماعی و جامعه به گونه‌ای خاص و منحصر به فرد تعریف و پیاده می‌شود؛ همان‌طور که تمام جوامع یکسان نیستند و نمی‌توان الگوی رفتاری یکسان برای همه پیچید.

سواد رسانه‌ای بر اساس نوع نگرش و باورهای بنیادین هر کشور ساماندهی شود تا کاربردی بوده و در راستای توسعه تکنولوژی و اخلاق رسانه‌ای قرار گیرد. سواد رسانه‌ای بر خلاف روش‌های سلبی کنترل(فیلترینگ)، روشی نرم و ایجابی بوده و فرد با فهم مزایا و معایب پیام یا محتوای منتقل شده، نسبت به برخورد و استفاده از ان واکنش نشان می‌دهد. به طور مثال، در عرف و فرهنگ جاری کشور ایران، مسائل جنسی هرگز در فضای عمومی بیان نمی‌شود و آموزش بر اساس گروه‌های سنی و در نهادهای ذی‌ربط صورت می‌گیرد. در مقابل آموزش مسائل جنسی در فضای مجازی و با انتقال سریع و آسان روی تلفن‌های همراه، به صورت نادرست در حال انجام است. اغراق در بیان و برجسته سازی اهمیت این مسائل در زندگی فردی، پیامدهای منفی و گاه غیرقابل جبرانی را بر زندگی فرد خواهند گذاشت که ممکن است دامنه آن بسیار گسترده‌تر از فرد بوده و خانواده و اقوام را نیز درگیر سازد.

برای برنامه‌ریزی در حوزه آموزش سواد رسانه ضرورت دارد بر اساس حد مرزها و اولویت‌های اخلاقی، شرعی، سیاسی، فرهنگی و عرفی تصمیم گیری شود تا کمترین آسیب به پیکرده جامعه وارد شود.

منابع :
بصیریان، حسین و بصیریان، رضا. (1385). درآمدی به سواد رسانه ای و تفکر انتقادی. فصلنامه رسانه، سال چهارم، شماره 17.
شکرخواه، یونس.(1385).سواد رسانه ای یک مقاله عقیده ای. فصلنامه رسانه، سال چهارم، شماره 17.
شکرخواه، یونس (1391)، خبر، تهران: انتشارات مرکز مطالعات و پژوهش های رسانه‌ها.
براون، جیمز.(2004).رویکردهای سواد رسانه ای. (ترجمه پیروز ایزدی،1385). فصلنامه رسانه، 51-70، سال چهارم، شماره 17.